روانشناسی کاربردی برای مدیران – دکتر محمود ساعتچی

پیشگفتار
روانشناسی نیز مانند پزشکی، رشته های مختلفی دارد. یکی از جدیدترین مباحث روانشناسی کاربردی تحت عنوان روانشناسی صنعتی بالینی معرفی شده است که هر چند مباحث گوناگون آن به طور پراکنده در کتاب های مختلف روانشناسی صنعتی بالینی و روانشناسی تندرستی معرفی شده است، اما هیچ گاه همه مباحث آن به طور جامع و تحت عنوان روانشناسی صنعتی بالینی، آورده نشده بود. از سال 1346 و هنگامی که به عنوان روانشناسی کارکنان در سازمان امور اداری و استخدامی کشور به کار مشغول شدم، و بعد، طی سال های 1351تا 1353 که ضمن تحصیل در هند، به تدریس در دانشگاه اله اباد نیز اشتغال داشتم، مباحث مختلف روانشناسی صنعتی و روانشناسی بالینی، توجه ام را به خود جلب کرده بود و همیشه بر این اعتقاد بودم که مباحث مختلف این دو رشته از روانشناسی، همپوشی قابل توجهی با هم دارند و مطالعه رفتار آدمی در همه مراحل تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات – که موضوع اساسی روانشناسی صنعتی است – و مطالب مورد بحث روانشناسی سازمانی – که در آن به ماهیت آدمی و پیچیدگی های آن پرداخته می شود – و نیز روانشناسی بالینی – که در آن تشخیص، درمان و پیشگیری از اختلال های رفتاری و پریشانی های روانی مورد توجه است – در زمینه هایی به هم نزدیک می شوند. هر چند بیان این عقیده توجه بعضی از اساتید روانشناسی دانشگاه های هند را به خود جلب می کرد، اما فرصت پرداختن به آن در کشور مزبور برایم فراهم نبود. اما از هنگام بازگشت به وطن و طی سال های1353 تا کنون، سعی من بر آن بوده است تا با انجام مطالعات میدانی، همایش کاربردی و کارگاه های آموزشی در زمینه روانشناسی کاربردی برای مدیران سطوح مختلف سازمان ها ونیز با ایراد سخنرانی ها برای مدیران و چاپ بعضی مقالات در باره این قرابت، به کسب تجربه بیشتر بپردازیم. در سال های اخیر و با پیگیری و مطالعه مقالات و کتاب های درسی دانشگاهی به زبان انگلیس، با خوشحالی دریافتیم که در آن کشورها نیز یکی از روانشناسان نسبت به همپوشی موجود بین رشته های مختلف روانشناسی صنعتی، روانشناسی سازمانی و روانشناسی بالینی، توجه نشان داده است. جان ماینر1992- که سال ها به کار تدریس، پژوهش و مشاوره در زمینه روانشناسی صنعتی سازمانی پرداخته و مدت ها نیز عضو فعال بخش روانشناسی صنعتی و سازمانی انجمن روانشناسی و نیز رئیس آکادمی مدیریت در آمریکا بوده است و بیش از چهل کتاب تخصصی و درسی و گزارش های تحقیقی را به نگارش درآورده و بیشتر از صد مقاله علمی از او در نشریات علمی جهان به چاپ رسیده و بالاخره بیش از ده آزمون روانی را تهیه کرده است – در کتاب جدید خود تحت عنوان روانشناسی صنعتی سازمانی، فصل جداگانه ای را که عنوان آن روانشناسی ایمنی و روانشناسی صنعتی بالینی می باشد، به همپوشی بین مباحث رونشناسی صنعتی و روانشناسی بالینی، اختصاص داده است.
تمرکز اصلی روانشناسی صنعتی بالینی بر آن دسته از کارکنان سازمان است که هر چند قبلاً عملکرد قابل قبولی داشته اند، اما بعداً و به دلایل مختلف، بهره وری آنان تنزل پیدا کرده است. در روانشناسی صنعتی بالینی، نسبت به کشف علل تنزل عملکرد کارکنان سازمان و شیوه های موجود برای حل چنین مشکلاتی، توجه کافی مبذول می شود و طی آن از مفاهیم و یافته های روانشناسی بالینی استفاده گسترده به عمل می آید. در روانشناسی صنعتی بالینی نسبت به پیشگیری از مشکلات مربوط به عملکرد افراد نیز توجه می شود، و با الهام از یافته ها و دیدگاه های مطرح در روانشناسی بالینی، مسئله تشخیص و تصحیح نقایص موجود در عملکرد افراد سازمان در کانون توجه روانشناسی صنعتی بالینی، قرار می گیرد، کار اساسی روانشناسی صنعتی – سازمانی نیز تلاش برای تشخیص مشکلات انسانی در کار و حل این نوع مشکلات است. هر چند روانشناسی ایمنی شاغل در سازمان های تولیدی، با مهندسان طراح ماشین ها و نیز با پزشکی صنعتی سروکار دارد، اما روانشناسان صنعتی بالینی، علاوه بر موضوع های روانشناسی ایمنی، با تشخیص پریشانی های روانی و درمان این اختلال ها در محیط کار و نیز با روانپزشکی سروکار بسیار دارند.
مباحث مربوط به روانشناسی صنعتی بالینی را می توان به دو بخش عمده، یعنی، تشخیص رفتارهای نابهنجار در محیط کار و بعد درمان این اختلال ها، تقسیم کرد. مباحث گوناگون تشخیص، مطابق آنچه در کتاب های روانشناسی صنعتی – سازمانی آورده شده است، عبارتند از:
الف: مدل بالینی و کنترل عملکرد، شامل مباحثی نظیر تعیین معیار مرحله تشخیص تحلیل عملکرد و اخراج فرد ناموفق به عنوان یک راه حل.
ب: علل شخصی یا فردی شکست افراد در انجام دادن وظایف شغلی، شامل مباحثی نظیر هوش و دانش شغلی انگیزش فردی هیجان ها و اختلال های عاطفی و ویژگی ها و اختلال های جسمی.
ج: علل گروهی شکست افراد در انجام دادن وظایف شغلی، شامل مباحثی نظیر گروه ها در کار و مشکلات خانوادگی کارکنان سازمان.
د: علل سازمانی و زمینه شکست افراد در انجام دادن وظایف شغلی، شامل مباحثی نظیر سازمان، زمینه اجتماعی و زمینه شغلی.
مباحث گوناگون درمان وتصحیح عملکرد غیر بهینه کارکنان سازمان نیز عبارتند از:
الف: نشانه های اختلال های روانی و طبقه بندی پریشانی های روانی، شامل مباحث معیارهای مربوط به تشخیص پریشانی های روانی، طبقه بندی اختلال های روانی … .
ب: مشاوره و رواندرمانی، شامل مباحث: مشاوه و رواندرمانی، فنون مشاوره و رواندرمانی، مشاوره و رواندرمانی برای مدیران اجرایی، مشاوره برای آماده ساختن افراد جهت مقابله با دوران بازنشستگی و مشکلات مربوط به الکلیسم و داروها.
ج: برنامه کمک به کارکنان، شامل مباحث: ماهیت برنامه های کمک به کارکنان سازمان و اثربخشی برنامه های کمک به کارکنان.
از آنجایی که فصول گوناگون کتاب حاضر حاصل مطالعات و فعالیت های آموزشی، پژوهشی و مشاوره ای مؤلف و کار با مدیران سازمان های دولتی و خصوصی و به ویژه بر اساس نیازهای آموزشی و مشاوره ای مدیران شرکت کننده در دوره های مختلف آموزش مدیریت، تهیه شده است، به همین دلیل هر یک از فصول کتاب حاضر در رابطه با بخشی از همین مشکلات و نیازهای آموزشی آنان، تهیه گردیده است. بنابراین، مباحث مختلف این کتاب با فهرست مطالب آن بخش از کتاب ماینر که به روانشناسی صنعتی بالینی اختصاص داده شده و با توجه به مدیران، دانشجویان علاقمند به دامنه وسیع کاربرد روانشناسی در کار، سازمان و مدیریت خاصه روانشناسی صنعتی بالینی را که اخیراً مورد توجه قرار گرفته است، فراهم آورد.
لازم به یادآوری است که بعضی از فصول کتاب قبلاً در یکی از نشریات علمی – کاربردی یا علمی – پژوهشی کشور به چاپ رسیده و پس از بازبینی، اصلاح مجدد و آوردن معادلهای انگلیسی برای بعضی از اصطلاحات کلیدی آن، به عنوان فصلی مستقل از کتاب آورده شده است و فصول دیگر خاص همین کتاب به نگارش درآمده است. در اینجا لازم است از مسئولان نشر ویرایش به ویژه آقای قاسم شمس که در ویرایش این کتاب مساعدتهای لازم را مبذول داشته اند، از آقای سعید میرجلالی که برای چاپ این کتاب زحمات زیادی را متحمل شده و از خانم منصوره خانلری که تایپ مطالب کتاب را انجام داده است، سپاسگذاری کنم.

محمود ساعتچی
تابستان 1380
ویرایش سوم: نشر و ویرایش / چاپ هشتم/ بهار

1385

فهرست مطالب
پیشگفتار
فصل اول: سبک های رهبری در خانواده
فصل دوم: رهبری اثربخش در مراکز آموزشی
فصل سوم: رهبری و مدیریت اثربخش در کلاس درس
فصل چهارم: سبب شناسی رفتار کارکنان در سازمان
فصل پنجم: نشانه ها و طبقه بندی اختلال های روانی
فصل ششم: ترور شخصیت در سازمان
فصل هفتم: اعتیاد در سازمان
فصل هشتم: شخصیت های نا بهنجار در سازمان
فصل نهم: ویژگی های شخصیت سالم در سازمان
فصل دهم: مدیر در نقش مشاور
فصل یازدهم: چکیده نظریه ها و فنون مشاوره و رواندرمانی
فصل دوزادهم: مدیران و تجدید حیات سازمان
فصل سیزدهم: سبب شناسی، ماهیت و آثار شایعه
فصل چهاردهم: آسیب شناسی رانندگی درشهرها
ضمایم
منابع و ماخذ
واژه نامه
نامنامه